ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫ ЖАНЫНДАҒЫ ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕҢЕСІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК БІРЛЕСТІКТЕРІ

Халықаралық жобалар

Білім беру бағдарламаларының тізілімі

Білім туралы құжаттарды тану

Академиялық ұтқырлық

Шетелдік мамандар

Шетелдік топ-менеджерлер

Ұлттық біліктілік жүйесі

Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдарының бос жұмыс орындары

Болон процесінің негізгі құжаттары

ФОРМИРОВАНИЕ ЕВРОПЕЙСКОГО ПРОСТРАНСТВА

ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ

Коммюнике Конференции Министров высшего образования Берлин, 19 сентября 2003 г.

TOWARDS EUROPEAN HIGHER EDUCATION AREA COMMUNIQUÉ OF THE CONFERENCE OF THE MINISTERS, RESPONSIBLE FOR HIGHER EDUCATION, Berlin, September 19, 2003

Преамбула

19 июня 1999 г., через год после принятия Сорбоннской Декларации, Министры высшего образования 29 европейских стран подписали Болонскую Декларацию. Они выдвинули важные общие цели формирования к 2010 году единого гармоничного Европейского пространства высшего образования. На конференции в Праге 19 мая 2001 года, посвященной этой тематике, число поставленных задач было расширено, а участники подтвердили свою приверженность идее создания Европейского пространства высшего образования к 2010 году. 19 сентября 2003 года министры высшего образования 33 стран Европы встретились в Берлине, чтобы проанализировать достигнутые результаты и определить новые задачи на ближайшие годы с целью ускорения процесса формирования Европейского пространства высшего образования.

Они выработали следующие положения, принципы и приоритеты:

Министры подтверждают важность социального измерения Болонского процесса. Повышение конкурентоспособности должно быть сбалансировано с улучшением социальных характеристик образования в рамках общеевропейского пространства, нацеленного на укрепление сплоченности различных слоев общества, уменьшение несправедливости в социальной сфере и дискриминации по половому признаку как на национальном, так и на европейском уровне. В данном контексте Министры подтверждают свою позицию, суть которой состоит в том, что высшее образование является для общества как благом, так и ответственностью. Подчеркивается, что в сотрудничестве и научных обменах между университетами разных стран следует отдавать предпочтение академическим ценностям.

Министры принимают во внимание выводы заседаний Совета Европы в Лиссабоне (2000) и Барселоне (2002), ставящие целью создание в Европе «наиболее конкурентоспособной и динамичной в мире экономики, которая базируется на научных знаниях и способна стабильно развиваться, обеспечивая рост числа и качества рабочих мест и сплоченность в обществе». Они призывают к дальнейшим действиям и более тесному сотрудничеству в контексте Болонского процесса.

Министры принимают во внимание Доклад о состоянии дел (Progress Report), подготовленный Группой по контролю за реализацией Болонского процесса в период между Конференциями в Праге и Берлине. Кроме того, они принимают к сведению доклад Тенденции III (Trends III Report) Ассоциации Европейских Университетов (EUA). Большое значение придается также результатам семинаров, подготовленных в рамках программы работы в период между конференциями в Праге и Берлине участниками Болонского процесса: государствами, высшими учебными заведениями, организациями и студентами. Далее Министры отмечают Национальные Доклады, которые свидетельствуют о значительном прогрессе в применении принципов Болонского процесса. И, наконец, они указывают на позитивное значение документов Европейской Комиссии и Совета Европы и выражают признательность за их поддержку в реализации Болонского процесса.

Министры высказывают общее мнение о необходимости усилий по обеспечению более тесных связей между системами высшего образования и научных исследований в представляемых странах. Зарождающееся Европейское пространство высшего образования в значительной степени выиграет от плодотворного взаимодействия с Европейским исследовательским пространством, укрепляя тем самым базис для Европы Знаний. Цель состоит в том, чтобы сохранить культурное и лингвистическое богатство Европы, основанное на бесценном наследии различных национальных традиций, и расширить потенциал инновационного, социального и экономического развития государств благодаря укреплению сотрудничества между европейскими институтами высшего образования.

Министры признают основополагающую роль высших учебных заведений и студенческих организаций в развитии Европейского пространства высшего образования. Министры принимают во внимание идеи Ассоциации Европейских Университетов (EUA), сформулированные в Грацкой Конвенции институтов высшего образования. Высоко оценивается вклад Европейской Ассоциации институтов высшего образования (EURASHE) и сотрудничество с Национальными Союзами студентов Европы (ESIB).

Министры позитивно оценивают тот интерес, который проявляется другими регионами мира к созданию Европейского пространства высшего образования. Они приветствуют представителей европейских стран, пока не присоединившихся к Болонскому процессу, а также членов Комитета по созданию общего пространства высшего образования между Европейским Союзом, Латинской Америкой и странами Карибского бассейна (EULAC), приглашенных в качестве гостей на данную Конференцию.

Прогресс

Министры приветствуют различные инициативы, предпринятые после Пражского саммита по высшему образованию, которые направлены на то, чтобы улучшить сравнимость и сопоставимость систем высшего образования, сделать их более прозрачными и повысить качество европейского высшего образования на институциональном и национальном уровнях. Они высоко оценивают стремление всех партнеров – высших учебных заведений, студентов и других заинтересованных сторон – к решению этих задач и их сотрудничество.

Министры подчеркивают важность всех звеньев Болонского процесса для создания Европейского пространства высшего образования и указывают на необходимость наращивания усилий на институциональном, национальном и европейском уровнях. Однако чтобы придать процессу дальнейший импульс, Министры считают необходимым выработать промежуточные приоритеты на следующие два года. Это будет способствовать введению эффективных систем обеспечения качества образования, ускорит результативное применение системы, основанной на двух циклах, а также улучшит систему признания ученых степеней и периодов обучения.

Обеспечение качества

Качество образования признается центральной задачей создания Европейского пространства высшего образования. Министры принимают на себя обязательство поддерживать дальнейшее развитие системы обеспечения качества на институциональном, национальном и европейском уровнях. Они подчеркивают необходимость разработки взаимно приемлемых критериев и методологий обеспечения качества образования.

Министры также согласны в том, что в соответствии с принципом институциональной автономии, основная ответственность за обеспечение качества в сфере высшего образования лежит на самом высшем учебном заведении. Это условие создает основу для реальной подотчетности данной академической системы в рамках национальной структуры обеспечения качества.

На основании вышесказанного Министры считают, что к 2005 году национальные системы обеспечения качества должны предусматривать:

Определение степени ответственности всех заинтересованных организаций и учебных заведений.

Оценку программ или учебных заведений, включая внутреннее оценивание, внешнюю экспертизу, участие студентов в процедурах и публикацию результатов.

Наличие систем аккредитации, сертификации или подобных процедур.

Международное партнерство, сотрудничество и участие в международных сетях.

На европейском уровне Министры призывают ENQA и ее членов в сотрудничестве с EUA, EURASHE и ESIB разработать и согласовать стандарты, процедуры и методические рекомендации по обеспечению качества образования, исследовать возможности создания приемлемой системы внешней экспертизы для органов и агентств по обеспечению качества и/или аккредитации, а также подготовить отчет для следующей встречи министров в 2005 году. Должное внимание будет также уделено проведению экспертной оценки другими ассоциациями и сетями, занимающимися обеспечением качества.

Структура степеней: принятие системы, в основном базирующейся на двух главных циклах

Министры с удовлетворением отмечают, что признание Болонской Декларацией необходимости перехода к двухцикловой системе вызвало к жизни комплексную реструктуризацию европейской системы высшего образования. Все министры принимают на себя обязательства начать внедрение двухцикловой системы к 2005 году.

Министры подчеркивают необходимость упрочения достигнутых результатов, облегчения понимания и принятия новых квалификаций путем расширения диалога внутри учебных заведений, а также между высшими учебными заведениями и работодателями.

Министры призывают государства, участвующие в Болонском процессе, выработать структуру сравнимых и совместимых квалификаций для своих систем высшего образования, что позволило бы описать квалификации с точки зрения рабочей нагрузки, уровня, результатов обучения, компетенций и профиля. Они также обязуются разработать всеобъемлющую структуру квалификаций для Европейского пространства высшего образования.

Внутри таких структур степени должны иметь определенные уровни результатов. Степени первого и второго циклов должны иметь различную ориентацию и профили, с тем чтобы удовлетворить все многообразие личных и академических потребностей, а также запросов рынка труда. Степени первого цикла ступени должны обеспечивать доступ, как это определено Лиссабонской Конвенцией по признанию, к программам второго цикла. Степени второго цикла должны открывать доступ к докторантуре.

Министры предлагают Группе по контролю за реализацией Болонского процесса изучить возможности соединения сокращенного курса высшего образования с первым циклом структуры квалификаций для Европейского пространства высшего образования.

Министры заявляют о своем стремлении всеми имеющимися средствами добиваться равной доступности высшего образования для всех людей на основании их способностей.

Расширение мобильности

Мобильность студентов, преподавателей и административного персонала является основой для создания Европейского пространства высшего образования. Министры подчеркивают важность мобильности для академической, культурной, равно как и для политической, социальной и экономической сферы. Они с удовлетворением отмечают, что с момента последней встречи объемы мобильности возросли, в частности, благодаря значительной поддержке со стороны программ Европейского Союза. Министры выражают готовность предпринять необходимые шаги для улучшения качества и наполнения статистических данных, отражающих мобильность студентов.

Министры подтверждают свои намерения направить все усилия на устранение препятствий к мобильности в пределах Европейского пространства высшего образования. В целях расширения мобильности студентов Министры предпримут необходимые шаги по обеспечению перевода национальных ссуд и грантов.

Введение системы кредитов

Министры подчеркивают важную роль Европейской системы переноса кредитов (ECTS) для улучшения мобильности студентов и развития международных программ обучения. Они отмечают, что ECTS все в большей мере становится общим базисом для национальных кредитных систем. Министры поощряют дальнейшие усилия, направленные на то, чтобы ECTS стала не только системой переноса кредитов, но и системой их накопления, которая по мере своего развития будет согласованно использоваться в возникающем Европейском пространстве высшего образования.

Признание степеней: Принятие системы удобочитаемых и сравнимых степеней

Министры подчеркивают важность Лиссабонской Конвенции по признанию, которая должна быть ратифицирована всеми странами, участвующими в Болонском процессе, и призывают сети ENIC и NARIC, а также компетентные национальные органы способствовать реализации положений Конвенции.

Министры поставили цель, чтобы, начиная с 2005 года, каждый студент, завершающий обучение, автоматически и бесплатно получал Приложение к Диплому. Оно должно быть выполнено на одном из наиболее распространенных европейских языков.

Министры обращаются к высшим учебным заведениям и работодателям с призывом шире использовать Приложение к диплому, которое обеспечивает лучшую прозрачность и гибкость систем степеней высшего образования, чем облегчает трудоустраиваемость и способствует академическому признанию для целей дальнейшего обучения.

Высшие учебные заведения и студенты

Министры приветствуют приверженность высших учебных заведений и студентов Болонскому процессу и признают, что в конечном итоге только активное участие всех заинтересованных сторон в этом процессе может обеспечить ему долговременный успех.

Сознавая важность вклада в экономическое и общественное развитие, который могут внести сильные учебные заведения, Министры признают, что учреждения образования должны иметь право принимать решения, касающиеся их внутренней организации и управления. Министры далее призывают высшие учебные заведения способствовать тому, чтобы реформы были полностью интегрированы с основными институциональными функциями и процессами.

Министры отмечают конструктивное участие студенческих организаций в Болонском процессе и подчеркивают необходимость постоянного привлечения студентов к дальнейшей работе с самых ранних ее стадий.

Студенты являются полноправными партнерами в управлении высшим образованием. Министры отмечают, что в Европейском пространстве высшего образования, в основном, приняты национальные правовые нормы, гарантирующие участие студентов. Министры также призывают учебные заведения и студенческие организации определить пути расширения реального участия студентов в управлении высшим образованием.

Министры подчеркивают необходимость обеспечения оптимальных условий учебы и быта студентов, с тем чтобы они могли успешно завершить свое образование за соответствующий период времени без каких-либо препятствий, связанных с социальными или экономическими условиями жизни. Они также считают необходимым получение достаточного количества сравнительных данных по социальному и экономическому положению студентов.

Развитие европейского измерения в высшем образовании

Министры констатируют, что в соответствии с Пражскими инициативами в настоящее время разрабатываются дополнительные учебные модули, курсы и программы с европейским содержанием, ориентацией и организацией.

Они отмечают, что в различных странах Европы высшие учебные заведения выступили с инициативой по объединению академических ресурсов и культурных традиций в целях разработки интегрированных учебных программ и совместных степеней, присуждаемых на первом, втором и третьем уровнях.

Министры видят необходимость в том, чтобы гарантировать продолжительный период обучения за рубежом по программам на соискание совместных степеней, а также обеспечить лингвистическое многообразие и обучение языкам, с тем чтобы студенты могли наиболее полно реализовать свой потенциал европейской идентичности, гражданства и трудоустройства.

Министры выражают готовность устранить правовые преграды на национальном уровне, мешающие учреждению и признанию таких степеней, а также активно поддержать разработку и обеспечение адекватного качества интегрированных учебных программ на соискание совместных степеней.

Улучшение привлекательности Европейского пространства высшего образования

Министры выражают согласие, что необходимо улучшить привлекательность и открытость европейского высшего образования. Они подтверждают свою готовность к дальнейшей разработке стипендиальных программ для студентов из третьих стран.

Министры заявляют, что транснациональные обмены в высшей школе должны осуществляться на основе академического качества и академических ценностей и выражают согласие работать во всех соответствующих форумах. При благоприятных обстоятельствах такие форумы должны проходить с участием социальных и экономических партнеров.

Министры поддерживают сотрудничество с другими регионами мира путем проведения семинаров и конференций по Болонскому процессу с представителями этих регионов.

Образование в течение всей жизни

Министры подчеркивают важность вклада высшей школы в реализацию идеи образования в течение всей жизни. Они предпринимают шаги, чтобы национальные стратегии их государств были направлены на воплощение этой идеи, и побуждают высшие учебные заведения и все заинтересованные стороны к расширению возможностей ОТВЖ на уровне высшего образования, включая признание образования, полученного ранее. Они подчеркивают, что такая деятельность должна быть неотъемлемой частью работы высшей школе.

Министры призывают специалистов, разрабатывающих структуры квалификаций для Европейского пространства высшего образования, охватить широкий ряд гибких путей, методов и возможностей обучения, а также соответствующим образом использовать кредиты ECTS.

Они подчеркивают необходимость предоставить всем гражданам возможность, в соответствии с их стремлениями и способностями, получать необходимые им знания в продолжение всей жизни, включая обучение в высшей школе.

Дополнительные действия

Европейское пространство высшего образования и Европейское исследовательское пространство

– два краеугольных камня общества, основанного на знаниях

Сознавая необходимость более близкого сотрудничества между ЕПВО и ЕИП в Европе Знаний и считая научные исследования необъемлемой частью высшего образования для всех европейских стран, Министры полагают целесообразным продвинуться дальше двух основных циклов высшего образования и включить в Болонский процесс докторский уровень подготовки в качестве третьего цикла. Они также подчеркивают важность научных исследований, обучения исследовательским методам и поддержки междисциплинарности для повышения качества европейского высшего образования, а в более широком смысле – для улучшения его конкурентоспособности. Министры призывают к расширению мобильности на докторском и последокторском уровнях и призывают заинтересованные высшие учебные заведения расширять сотрудничество в области подготовки докторов и молодых исследователей.

Министры предпримут все необходимые усилия, чтобы сделать европейские высшие учебные заведения еще более привлекательными и эффективными партнерами. В связи с этим Министры призывают высшие учебные заведения усилить роль научных исследований и добиваться того, чтобы они шли в русле технологического, социального и культурного развития и отвечали потребностям общества.

Министры понимают, что существуют препятствия, мешающие достижению вышеуказанных целей, которые высшие учебные заведения не могут устранить, опираясь только на собственные силы. Для этого требуется мощная поддержка, в том числе финансовая, и принятие соответствующих решений на уровне национальных правительств и европейских органов.

И, наконец, Министры считают, что необходимо оказать поддержку процессу создания сетей на уровне докторантур в целях развития наивысшей ступени образования и превращения ее в один из знаков качества европейского пространства высшего образования.

Подведение итогов

Учитывая цели, намеченные к 2010 году, необходимо организовать систему, позволяющую оценивать успехи в реализации Болонского процесса. Подведение промежуточных итогов позволит получать надежную информацию о реальном ходе процесса, а при необходимости даст возможность внести соответствующие коррективы.

Министры поручают Группе по контролю за реализацией Болонских реформ организовать процесс оценки результатов к Саммиту 2005 года и взять на себя ответственность за подготовку подробных отчетов о достижениях и решениях приоритетных промежуточных задач, намеченных на следующие два года:

обеспечение качества

двухцикловая система

признание степеней и периодов обучения

Участвующие страны должны быть готовы предоставить необходимую информацию для исследований по высшему образованию, касающихся целей Болонского процесса. Необходимо обеспечить более широкий доступ к базам данных по проводимым исследованиям и полученным результатам.

Дальнейшие шаги

Новые члены Европейского пространства высшего образования

Министры считают необходимым изменить параграф Пражского Коммюнике, касающийся заявок на членство, следующим образом:

Страны, подписавшие Европейскую Конвенцию по культуре, могут присоединиться к Европейскому пространству высшего образования при условии, что они выражают готовность реализовать цели Болонского процесса в собственных системах высшего образования. В их заявках должно быть указано, каким образом они будут воплощать в жизнь принципы и цели декларации.

Министры принимают решение удовлетворить просьбу о присоединении к Болонскому процессу Албании, Андорры, Боснии и Герцеговины, Ватикана, России, Сербии и Черногории, бывшей Югославской республики Македонии и приветствуют эти государства в качестве новых членов, вместе с которыми общее число европейских стран, участвующих в процессе, теперь достигает 40.

Министры признают, что участие в Болонском процессе предполагает осуществление значительных изменений и реформ во всех странах, подписавших Декларацию. Они выражают согласие оказать поддержку новым членам движения в осуществлении этих изменений и реформ, сделав их частью общих дискуссий и помощи, которые предусматриваются Болонским процессом.

Контролирующая структура

Министры поручают решение всех проблем, поставленных в Коммюнике, общий надзор за ходом Болонского процесса и подготовку следующей встречи Министров Группе по контролю. В состав этой группы войдут представители Европейской Комиссии и всех стран-участников Болонского процесса, а также представители Совета Европы, EUA, EURASHE, ESIB, UNESCO/CEPES в качестве членов с совещательным голосом. Председателем данной группы, созываемой, как минимум, дважды в год, является страна, председательствующая в ЕС, а заместителем председателя – страна-организатор следующей Конференции Министров высшего образования.

Совет, также возглавляемый представителем страны, председательствующей в ЕС, контролирует работу в период между совещаниями

Группы по контролю. В состав Совета входит Председатель, страна-организатор следующей встречи в качестве заместителя Председателя, предыдущий и последующий председательствующие в ЕС, три страны-участницы, избранные Группой по контролю на один год, Европейская Комиссия, а в качестве членов с совещательным голосом – Совет Европы, EUA, EURASHE и ESIB. Группа по контролю и Совет могут по своему усмотрению создавать специальные рабочие группы.

Общую поддержку работы контролирующих органов будет оказывать Секретариат, созданный страной-организатором следующей Конференции Министров.

На своем первом заседании после Берлинской Конференции Группа по контролю определит обязанности Совета и функции Секретариата.

Программа работы на 2003-2005 годы

Министры поручают Группе по контролю координировать действия по осуществлению Болонского процесса, предусмотренные настоящим Коммюнике, и подготовить отчет по ним к следующей встрече министров высшего образования в 2005 году.

Дата и место проведения следующей Конференции

Министры принимают решение провести следующую конференцию в городе Бергене, Норвегия, в мае 2005 года.

«Болонсыз» білім болмай ма?

Білім беру жүйесін ортақтастыру Еуропа елдерінде жетпісінші жылдардан-ақ бастау алған. Ал әлемдегі озық үлгідегі университеттердің ұлы хартияларының бірі – «Сорбон» декларациясы 1998 жылы 25 мамырда қабылданды. Арада бір жыл өткенде Еуропаның 29 мемлекеті қол қойған «Болон» декларациясы қабылданып, жоғары білім беру жүйесінде Болон процесі деген түсінік қалыптасты. Қазақстанның Болон үдерісіне қосылғанына да бес жылға жуық уақыт болды. Еуропа елдері арасында кең тараған Болон үдерісі дегеніміз не? Осы уақыт аралығында жоғары оқу орындарындағы бұл үдеріс отандық білім саласына қандай жаңалық әкелді? Қарапайым халық арасында әлі күнге дейін бұл сауалдарға толыққанды жауап табылмады. Сол себепті, біз қазақстандық білім жүйесіне енгізілген Болон процесінің қыр-сырын зерделеп көруді ұйғардық.

Болоньяда қабылданған «Болон»

Болон үдерісі алғашқы еуропалық университеттің отаны Италиядағы Болонья қаласының құрметіне аталған. 1999 жылы 19 маусымда Болонья қаласында білімге жауапты жиырма тоғыз еуропалық министрдің Бірінші конференциясы өтті. Осы конференцияда «Болон» («Еуропалық жоғары білім аймағы») дек­ларациясы қабылданды. «Болон» декларациясы – Еуропа елдерінің ортақ білім беру жүйесін құруды мақсат етіп, жоғары білім саласындағы халықаралық ынтымақтастық бойынша қабылданған декларация. Болон үдерісі де осы декларациядан бастау алған. Болоньяда алғаш бас қосқан министрлер «Болон» декларациясын қабылдағаннан кейін, екі жыл сайын тұрақты түрде бас қосуды күн тәртібіне қойды. Білім министрлерінің кездесуі 2001 жылы – Прагада, 2003 жылы – Берлинде, 2005 жылы – Норвегияның Берген қаласында, 2007 жылы – Лондонда, 2009 жылы – Лувен-ла-Невада, 2010 жылы – Будапеште, 2012 жылы – Бухаресте өткен болатын. Министрлердің жыл сайынғы кездесуінен кейін Болон процесіне қосылған елдердің қатары арта бастады. 2003 жылы Берлиндегі білім министрлерінің бас қосуында Болон декларациясына қол қойған мемлекеттер саны қырыққа жетті. Араға екі жыл салып, 2005 жылы Бергенде өткен басқосуда Болон үдерісіне көшуге бұрынғы Кеңес Одағының алты елі келісім берген. Қазіргі кезде Болон үдерісіне әлемнің 47 елі қосылған.

Жалпы, Болон процесі дегеніміз – жоғары білімнің еуропалық жүйесінің құрылу процесі. Болон үдерісі еуропалық білімнің бәсекелестікке қабілеттілігін жоғарылату, ұлттық білім жүйелерін жақындастыру, көпдәрежелі жоғары білімді енгізу, академиялық кредиттер жүйесін қабылдау, білім сапасын бақылау және студенттер мен оқытушылардың мобильділігін кеңейтуді көздейді. Болон үдерісі жоғары білім беруді бакалавр, магистратура, докторантураға негізделген үш саты бойынша бекітеді. Еуропалық жаңа үдеріс бойынша оқу процесін ұйымдастыру және студенттердің білім үлгерімінің қорытындысын бағалау еуропалық кредиттік жүйе арқылы жүзеге асады, жоғары оқу орындарында халықаралық аттестаттау мен акредиттеуді дамытады. Болон үдерісі бойынша білім беретін оқу орындарының студенттері мен профессорлары Еуропа елдері мен университеттері арасында еркін алмасуға ие бола алатындығы да процестің бір игілігі болып саналады. 2005 жылдан бастап «Болон» декларация­сына қол қойған мемлекеттердің жоғары оқу орнын бітіруші барлық түлектеріне бакалавр және магистр дипломдарына бірдей үлгідегі тегін еуропалық қосымша берілуде. Еуропалық үлгідегі қосымша беру – Болон үдерісінің негізгі параметрлерінің бірі. Бұл қосымша Еуропалық комиссия, Еуропа кеңесі және ЮНЕСКО бірлесіп дайындаған бірыңғай стандарттық құжат. Бұл құжат жоғары оқу орнының түлектері оқуын жалғастыруды көздеген жағдайда шетелдік университеттерде, жұмысқа орналасу кезінде шетел компанияларында мойындалады.

Білім мазмұнын дайындық бағыттары бойынша үйлестіру, студенттерді өздері таңдаған курстары арқылы оқыту, модульдік жүйе, қашықтықтан оқыту және электронды курстар – Болон процесінің негізгі өлшемдері. Міне, осындай өлшемдер арқылы жұмыс істейтін Болон үдерісі жоғары оқу орындарының автономдығын қуаттайды. Қазіргі уақытта әлемдегі алдыңғы қатарлы университеттердің көпшілігінде автономды басқару моделі қалыптасқан. Автономды басқару моделі ғылыми зерттеулердің тиімділігі мен білім беру үдерісінің сапасын қамтамасыз етуді көздейді. Ол – жекешелендіру емес, жоғары оқу орындарының басшыларына құзырындағы мәселелерді өздігінен шешуге мүмкіндік беру.

Әлемнің көптеген елдерінде түрлі кредиттік оқыту жүйелері бар. Бұл жалпы оқыту жүйесін сипаттайды, яғни, студент белгілі бір мамандық алып шыққанға дейінгі оқу процесінің негізін көрсетеді. Ал Болон үдерісі бойынша жоғары білім беруде ECTS кредиттік жүйесі қолданылады. ECTS кредиттік жүйесі – халықаралық қолданыстағы өлшем. Дегенмен, әр мемлекет халықаралық стандарттағы өлшемді қолданса, ол өз еліндегі ұлттық білім өлшемінен бас тартсын деп міндеттелмейді. Тек қана студенттердің білім деңгейі ECTS кредиттік жүйесі арқылы есептеледі. Аталған кредиттік жүйеге көшу студенттердің өздігінен білім алуына жағдай жасау үшін әзірленген. Студенттердің өз бетімен білім алуы үшін бос уақыт беру арқылы олардың оқуға деген көзқарасын, өз біліміне деген жауапкершілігін сезінуге мүмкіндік беруді көздейді. Кредиттік оқыту технологиясы – оқытудың бағытсыз жүйесі. Яғни, білім беру процесінің жеке жоспарлау мүмкіндігі болады. Оқыту жүйесінің бұл түрі студенттерге оқытушыларды таңдау еркіндігін де береді. Осы арқылы оқытушылардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мүмкіндігі туындайды. Бұл тұрғыдан қарастырғанда, оқытушылар студенттердің сұранысын қанағаттандыратын және олардың білім деңгейі қазіргі заманның талаптарына сай үнемі жетіліп отыруы тиіс. Кредиттік жүйе бойынша міндетті пәндер мен таңдау пәндеріне арнайы кредит бөлінеді. Әр кредиттің белгіленген құны бар. Болон процесіне байланысты кредиттік оқыту жүйесі дамыған еуропалық елдердің көпшілігінде қолданылуда. Бұл жүйе жалпы пәндерді оқытуда тиімді болғанымен, қазір жоғары оқу орындарында мамандықтың ерекшелігіне сай классикалық бағалау түрлері қатар жүзеге асады.

Болон процесінің негізгі мақсаты – ортақ білім кеңістігін құру арқылы Еуропа елдерінің ұлттық білім беру жүйесіне жоғары оқу орындарында қолданылып жүрген үздік тәжірибелер мен озық ғылыми жаңалықтарды енгізу және дарынды студенттер мен білікті мамандарды тарту.

Болоннан Қазақстан да қалмады

Қазақстан Болон процесіне 2010 жылдың 11 наурызында Будапеште өткен Білім министрлерінің форумында қосылып, еуропалық ортақ жоғары білім беру жүйесіне енген Орталық Азиядағы алғашқы мемлекет атанды. Еуропалық білім беру кеңістігіне толық құқықты қатысушы Қазақстан Болон декларациясына қосылу арқылы отандық білім жүйесін дамытуды көздегені белгілі.

Қазақстанның Болон үдерісіне қосылуы отандық жоғары оқу орындары мен студенттер үшін көптеген мүмкіндіктер береді екен. Біріншіден, отандық біліктіліктер мен академиялық дәрежелерді мойындау. Екіншіден, бірлескен білім беретін бағдарламаларды құру. Үшіншіден, отандық білім беру бағдарламаларының оқу жоспарын еуропалық стандартқа сәйкес келтіру. Төртіншіден, студенттер мен оқытушылардың академиялық мобильділігін қамтамасыз ету. Бесіншіден, шетелдік университеттердегі қазақстандық жоғары оқу орындары студенттерінің несиелерін қайта сынақтан өткізу. Алтыншыдан, отандық дипломның еуропа деңгейінде мойындалуы. Сондай-ақ, еліміздің еуропалық үлгідегі бұл үдеріске қосылуы қазақстандық жас түлектердің әлемнің кез келген елінде қызмет етуіне жол ашқанын айтпай кетуге болмас. Бұл – жастарға берілген үлкен мүмкіндік.

Қазақстанның Болон үдерісіне қосылудағы қол жеткізген жетістіктерінің бірі – академиялық ұтқырлық. Академиялық ұтқырлық – Қазақстандағы кез келген жоғары оқу орнында білім алып жатқан студенттің оқу орнын, оқу бағдарламасын, оқытушыны еркін таңдауына мүмкіндік беру. Сондай-ақ, оқу кезеңінің аралығында білім алушының белгілі бір оқу бағдарламасын еліміздегі немесе шет мемлекеттердегі университеттерде игеруге мүмкіндік алуы. «Болон» декларациясына қол қойған елдер арасындағы жоғары білім беру бағдарламаларының өзара үйлесімділігі, кредиттерді есептеудің бір жүйеде болуы білім алушылардың академиялық ұтқырлығына жол ашты.

Болон үдерісіне қосылу Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың отандық білім беру жүйесін дамыту туралы пәрмендерін орындау мақсатында жүзеге асырылған шара. Бұл шара – Қазақстанның Еуропалық жоғары білім аумағына кіруінің бастамасы. Елбасының тапсырмасы бойынша, Қазақстанда 2020 жылға дейін білім беру кредиттерінің бірыңғай жүйесі енгізілуі тиіс. Венгрия астанасы Будапештегі Білім министрлерінің форумында сөз алған Қазақстанның сол кездегі Білім және ғылым министрі Жансейіт Түймебаев: «Қазақстанды Болон үдерісіне қосу туралы оң шешімнің қабылдануы біздің елімізде жоғары білім саласында жүргізіліп жатқан реформаларға еуропалық академиялық топтар тарапынан берілген жоғары баға болып табылады», – деген болатын. Қазақстанның Болон үдерісіне қосылуына мемлекеттің Еуропалық одақпен жақсы қарым-қатынаста болуы да ықпал еткен. Сонымен қатар, жаһандану кезеңінде ешбір мемлекеттен оқшауланудың тиімсіздігі де Болон процесінің отандық жоғары білім беру жүйесінде қолданылуына өз әсерін тигізді. Бастысы, еуропалық елдердің ғылыми-техникалық саласы мен білім беру жүйесі едәуір дамығандығы ақиқат. Сол себепті, озық тәжірибелі елдерден үйренудің еш әбестігі жоқ. Қазақстанның Болон процесіне қосылудағы көздегені де «жақсыдан үйрену» болатын дейді кейбір сарапшы мамандар. Қазір еліміздегі жоғары оқу орындарында Болон процесінің барлық міндеттері жүзеге асырылуда. Білім министрлігі өкілдерінің айтуынша, Болон процесінің біздің еліміз үшін тиімділігі жоғары. Мұны оқытушылар мен студенттер де қолдап отыр.

Динара Қиялова, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың оқытушысы:

– Бүгінгі күні ҚазҰУ-да жоғары білімді мамандарды даярлау көп сатылы оқу жүйесі бойынша жүргізіледі. Ол дегеніміз, бакалавриат, магистратура, және PhD докторантура. Яғни, университеттегі білім беру ісінде Болон реформасына сәйкес оқытудың кредиттік жүйесі толық күшіне енген. Кредиттік оқыту жүйесі – білім беру траекториясының таңдамалылығы және білім ауқымын кредиттер түрінде есепке алу негізінде өз бетінше білім алу және білімді шығармашылықпен игеру деңгейін арттыруға бағытталған. Демек, әр студент оқу жоспарындағы пәндерді өзі таңдап, жеке оқу жос­парын жасауға қатысады. Осыған орай, оқыту бағдарламасы икемделіп, таңдау курстары көбейген. Студентке пәнмен қоса, оқытушыны да таңдау еркіндігі берілген. Өздік жұмысының (СӨЖ) үлесі артты. Ол оқытушы қатысуынсыз жүргізілетін СӨЖ және оқытушы жетекшілігімен жүргізілетін студенттің өздік жұмысы (ОСӨЖ) болып бөлінеді. Білімді бағалау әр 7 апта сайын қадағаланып, 1 семестрде, яғни, 15 апта бойы игерілген білім емтиханда бағаланады. Демек, бұрынғыдай сынақ жоқ. Ал білім беру кезінде интерактивті, инновациялық әдістерді кеңінен қолдану мүмкіндігі артты. Менің ойымша, жүйенің басты артықшылығы әр талапкерге өздері қалаған жерде білім алу мүмкіндігінің берілуі, кез келген ұлттық білім беру жүйесімен сәйкестендірілуі және дипломдардың жалпыеуропалық дипломдарға теңесуі. Әлемдік білім беру жүйесіне қосылу, яғни, Болон үрдісі, еліміздің ұлттық білім беру жүйесінде түбегейлі өзгерістерді енгізді. Менің ойымша, бұл өзгерістер оң нәтижесін береді.

Перизат Құлтасова, С.Асфендияров атындағы ҚазҰМУ-дың студенті:

– Еліміз Болон процесіне қосылғаннан бері, үдерістің талаптарына сай кредиттік оқыту жүйесімен білім алудамыз. Кредиттік жүйемен оқыту студент үшін өте тиімді. Себебі бұл жүйе студенттің өздігінен ізденуіне және талаптануына, шыңдалуына мүмкіндік береді. Аз уақыт ішінде ауқымды материалдарды өз бетімен игеріп алуға тырысады. Оқытушының түсіндіргеніне қарағанда, өзіміздің ізденіп оқығандарымыз есімізде көбірек сақталады. Бізді кредиттік оқыту жүйесі жеке жұмыс жасауға үйретеді. Сонымен қатар, Болон процесінің бізге берген тағы бір мүмкіндігі бар. Аталған үдеріске қосылғанымыздың арқасында бізге шетелде білім алуға, тәжірибе алмасуға, жұмыс істеуге еш кедергі болмайды. Университеттен алған дипломымыз да еуропалық деңгейде мойындалады.

Болон үдерісі ұлттық ерекшелікті ескере ме?

Жоғары оқу орындарындағы білім бағытына жол сілтейтін Болон процесі Еуропаға жол ашты. Бірақ, еліміздегі жоғары білім беру жүйесі еуропалық деңгейге жетті деп айтуға әлі ерте. Өйткені отандық білім саласында олқылықтардың көп екені күн сайын айтылуда. Жаңа бастамаға қадам басқан сайын сүрінетін білім саласы Болон процесіне өтуде де барлық мәселелердің түйінін тарқатты дей алмаймыз. Қазір үш сатылы оқыту жүйесі бойынша, PhD докторанттарына «Thomson Reuters», «Scopus» рейтингтеріндегі журналдарға мақала жариялау міндеттелген. Ал оқытушылардан республикалық ғылыми жобаларға қатысу үшін де осы сынды мақаланың болуы талап етіледі. Мұндай мақаланы жариялаудың ақысы да қомақты. Ал жалақысы мардымсыз оқытушылар үшін бұл ауыртпашылық туғызатыны ақиқат.

Еліміздің Болон үдерісіне енуіне сәйкес, Қазақстанда білім беруді дамытудың 2015 жылға арналған тұжырымдамасы қабылданды. Осы тұжырымдамада «Болон» декларациясының негізгі ұстанымдары мен білім берудің халықаралық стандарттық жіктелуіне сәйкес бірқатар өзгерістер көрініс тапқан. Ол өзгерістердің ең бастылары мынадай: 12 жылдық орта білім беру, магистратураны жоғары оқу орнынан кейінгі білім деңгейіне көшіру, PhD докторлық бағдарламасы негізінде жаңа үлгідегі ғылыми, ғылыми-педагогикалық кадрлар әзірлеу, жоғары оқу орындарындағы білім беру жүйесін кредиттік жүйеге көшіру. Аталған маңызды мәселелердің барлығы білім саласындағы түйткілі шешілмей келе жатқан тақырыптар. Айта кетейік, оқытушылардың қағазбастылығын да тудырған осы Болон үдерісі. «Болон үдерісін білім берудің ең оңтайлы жолы деп дәріптеп жүрміз. Бірақ оның сорақылығы сол, құжаты түзу, қағазы стандартқа сай оқытушы ғана білікті болып саналады. Студенттерге не беріп жатқаныңда ешкімнің шаруасы жоқ. Шәкірттерге үйрететін әніңнің мәтіні сабақ жос­парында үш тілде бірдей көрсетілуі керек. «Қарғам-ау, сен қалайсың мен дегенде, Құриды ынтызарым сен дегенде. Аршын төс, алма мойын, беу қарағым, Бал татыр сілекейім шөлдегенде» деген шумақты мықты деген бірнеше аудармашыға көрсеттім. Ешқайсысы аудара алған жоқ. Өйткені қазақ тілінің астары мен бояуын дәл беру өте қиын. Бұл бір ғана шумақ. Ал екінші, үшінші курс студенттеріне қаншама ән жаттатамыз. Олардың бәрін аударып отырсақ, ұстаз емес, аудармашыға айналып кетпейміз бе?» – деген ҚР еңбек сіңірген әртісі Рамазан Стамғазиев «Түркістан» газетіне берген сұхбатында.

Қазақстанның Болон үдерісіне қосылғанына 5 жылға жуық уақыт болды. Алайда Болон процесі отандық жоғары білім беру жүйесіне әлі де өзінің оң ықпалын толық тигізе қойған жоқ. Еуропалық ортақ білім жүйесіне көшуді көздеген білім саласының басшылары Болон үдерісін халыққа толық түсіндіріп те болмаған сыңайлы. Тіпті, Болон үдерісін әлі күнге дейін түсіне алмай жүрген қазақстандықтардың саны тым көп. Болон процесімен білім алып жатқан студенттердің өздері де кредиттік оқыту жүйесі мен жыл сайын өзгеріске ұшырайтын бағалау тәртібін толық меңгеріп кетпегндігі де жасырын емес.

Міне, өзгенің қаңсығын таңсық көруден жалықпайтын отандық білім саласы Болон үдерісін енгізу арқылы тағы да талай мәселені иығына артып алды. Еуропалық елдердегі білім жүйесі әлі де біртектіліктен алыс. Сондықтан, дәстүрлі білім жүйесін бір мезетте басқа жүйеге ауыстыруға асығудың қажеттілігі шамалы екенін айтушылар әлі де жетіп артылады. Жаһанданудың екпінімен бір елдің ұлттық білім жүйесін жойып тастауға болмайды. Кез келген жағдайда, Болон үдерісінің құжаттары білім жүйелерінің ұлттық ерекшелігін ескеруі қажет.

Әсел ӘНУАРБЕК